De zwangerschap is een periode van enorme veranderingen en zelfs de hersenen veranderen mee. Neurowetenschapper Elseline Hoekzema bestudeert hoe het brein van vrouwen verandert tijdens en na de zwangerschap. Wat betekenen deze veranderingen voor het moederschap, de emoties en de band tussen de moeder en het kindje? In onderstaand interview vertelt ze over haar bevindingen en waarom dit onderzoek zo belangrijk is.
Onderzoek naar veranderende hersenen van moeders
Kun je uitleggen wat perinatale hersenveranderingen zijn en waarom onderzoek hiernaar zo belangrijk is?
“Tijdens de zwangerschap en de periode daarna ondergaat het brein van de moeder sterke veranderingen. Verrassend genoeg weten we hier nog maar weinig over, terwijl deze aanpassingen heel duidelijk zijn en een belangrijke rol spelen in de overgang naar het moederschap. Dit is een mooie, maar ook kwetsbare fase, zowel voor de moeder als haar kindje. Meer inzicht in deze veranderingen kan ons helpen beter te begrijpen wat er in deze periode gebeurt.”
“Hoewel er nauwelijks onderzoek naar is gedaan bij mensen, weten we al langer dat de hersenen van andere zoogdieren veranderen tijdens de zwangerschap. Dit is belangrijk voor het ontstaan van ‘moedergedrag’. Neem bijvoorbeeld ratten: vrouwtjes zijn van nature niet erg geïnteresseerd in pups en kunnen zelfs agressief reageren. Maar onder invloed van zwangerschapshormonen verandert hun brein, waardoor de pups extreem aantrekkelijk en belonend worden—zelfs meer dan een stof als cocaïne. Bij mensen ligt het natuurlijk anders, maar ook hier zien we duidelijke hersenveranderingen die samenhangen met hoe een moeder reageert op haar kindje. Daarnaast lijken veel veranderingen specifiek menselijk te zijn, omdat ze juist plaatsvinden in de hersengebieden waarin we het meest verschillen van dieren.”
“Om hier meer over te leren, heb ik een aantal jaar geleden een eerste studie opgezet. Hieruit bleek dat de hersenstructuur van zwangere vrouwen sterk verandert. Sindsdien hebben we meerdere vervolgstudies uitgevoerd en ontdekten we dat niet alleen de structuur, maar ook de functie van de hersenen verandert. Deze functionele veranderingen lijken korter aan te houden dan de structurele. Op dit moment voeren we in het Amsterdam UMC opnieuw een studie uit, waarin we vrouwen vóór, tijdens en na hun zwangerschap volgen. Zo hopen we meer te begrijpen over de factoren die deze hersenveranderingen aansturen en wat ze betekenen voor moeder en kind.”
Wat gebeurt er in het moederbrein?
Kun je vertellen welke veranderingen er plaatsvinden in de hersenen van een zwangere vrouw?
“In onze eerste studie ontdekten we dat de hersenen van vrouwen tijdens de zwangerschap sterke en consistente veranderingen ondergaan. De hoeveelheid grijze massa neemt af, vooral in hersengebieden die betrokken zijn bij sociale processen, zoals het begrijpen van andermans gevoelens en intenties. Dat klinkt misschien zorgwekkend, maar dat is niet iets om van te schrikken. Iets soortgelijks gebeurt tijdens de puberteit, een periode waarin de hersenen zich aanpassen en overbodige verbindingen verwijderen. De veranderingen waren zo opvallend dat een computeralgoritme alleen op basis van hersenscans kon herkennen of een vrouw zwanger was geweest. Dit effect houdt lang aan: we hebben inmiddels ontdekt dat deze veranderingen zelfs zes jaar na de geboorte nog zichtbaar zijn. Ook weten we dat zwangerschapshormonen, met name oestrogenen in het derde trimester, een belangrijke rol spelen bij deze hersenveranderingen.”
“Naast de afname in grijze massa zien we ook veranderingen in hersenactiviteit. Deze vinden met name plaats in het Default Mode Netwerk, een netwerk van hersengebieden dat vooral actief is wanneer je niet met een specifieke taak bezig bent en dat ook een rol speelt in sociale processen. We zagen dat de verbindingen in dit netwerk sterker werden, wat kan betekenen dat het zich verder specialiseert. Daarnaast vonden we veranderingen in het beloningssysteem van de hersenen. Hoe sterker de structurele veranderingen hierin tijdens de zwangerschap waren, hoe sterker dit beloningssysteem later reageerde op het zien van baby’s.”
De impact op emoties en gedrag
Wat betekenen deze hersenveranderingen voor het gedrag en de emoties van moeders?
“We weten al dat deze veranderingen samenhangen met bepaalde zwangerschapsprocessen. Zo zien we een verband met nesteldrang en de emotionele band die moeders voelen met hun baby, nog voordat deze geboren is. Ook beïnvloeden de hersenveranderingen hoe moeders reageren op hun kindje. Sterkere veranderingen hangen samen met een sterkere reactie van de hersenen en het lichaam (hartslag) van de moeder op kindjes en met de band die de moeder voelt met haar kindje.”
Kunnen deze inzichten helpen bij het begrijpen van postpartum stemmingsstoornissen?
“Dat hopen we wel. We vermoeden dat hersenveranderingen een rol spelen bij het ontstaan van postpartum aandoeningen, zoals angst en depressie. In andere zoogdieren zien we dat deze veranderingen kunnen bijdragen aan het ontstaan van moederlijk gedrag, doordat het beloningssysteem wordt geactiveerd en negatieve reacties worden onderdrukt. Als dat proces verstoord raakt, kan dat leiden tot problemen in de reactie van de moeder op haar jongen. Bij mensen hebben we hiervoor nu ook de eerste aanwijzingen gevonden en dit wil ik de komende tijd graag verder onderzoeken.”
Hersenveranderingen in de praktijk
Wat betekent dit in de praktijk voor de zorg?
“Het is nog te vroeg voor toepassingen in de praktijk, maar het lijkt mij belangrijk dat vrouwen weten dat hun hersenen veranderen tijdens de zwangerschap. Dit is een normaal en eigenlijk positief proces. Je hersenen maken zich klaar voor het moederschap, en dat kan betekenen dat je je een tijdlang anders voelt.”
Zijn deze veranderingen bij iedere moeder hetzelfde?
“Nee, de mate waarin hersenveranderingen optreden verschilt per persoon. Dit zou kunnen verklaren waarom sommige vrouwen een roze wolk ervaren na de geboorte, terwijl anderen zich juist angstig of somber voelen.”
Zijn er externe factoren, zoals voeding of stress, die deze veranderingen beïnvloeden?
“Dat is zeer waarschijnlijk, maar daar moeten we nog meer onderzoek naar doen. Tot nu toe hebben we alleen een duidelijke relatie gevonden met zwangerschapshormonen. We verwachten dat bijvoorbeeld stress, slaap en voeding een subtielere rol spelen en daardoor minder duidelijk en moeilijker te vinden zijn. We hopen hier in de toekomst meer over te ontdekken.”
Advies voor aanstaande moeders
Welk advies zou je aan (toekomstige) moeders willen geven?
“Het belangrijkste is om goed naar jezelf te luisteren. Je hersenen en lichaam ondergaan een enorme transformatie, en het is belangrijk om rust te nemen als je dat nodig hebt. Daarnaast kan het helpen om na de geboorte van je kindje mee te gaan in je moederinstincten. Er zitten nog steeds biologische triggers in ons systeem die ervoor zorgen dat we bij ons kind willen zijn en zorgen dat bijvoorbeeld de geur van je kindje je beloningssysteem triggert. Op deze manier helpen je hersenen jou om je kindje iets te geven wat hij of zij hard nodig heeft: jouw nabijheid en warmte.”
Wat vind je zelf het meest veelbelovend aan deze onderzoeksresultaten?
“Ik denk dat het meest bijzondere is hoe duidelijk deze hersenveranderingen zijn. We vonden ze in ons eerste kleine onderzoek en inmiddels zijn ze bevestigd in meerdere studies wereldwijd. Het is prachtig om een proces te ontdekken dat bijna alle vrouwen doormaken en dat niet alleen mooi is, maar ook positieve effecten lijkt te hebben voor zowel de moeder als haar kindje.”
Bekijk de volgende websites voor meer informatie over de onderzoeken van Elseline Hoekzema:
